Sau khi Killer Mike hoàn tất màn trình diễn cho đĩa solo mới nhất của mình - R.A.P. Music (2012), rồi đến lượt El-P đảm nhiệm phần của anh cho album solo cũng mới nhất - Cancer 4 Cure (2012), hai anh ngồi đợi phía sau sân khấu để đội ngũ tour thực hiện công tác chuẩn bị cho màn diễn đôi lần đầu của Killer Mike và El-P cho dự án Run The Jewels.
Chỉ 5 phút sau đó, hai anh cũng chả thay quần áo gì bước lên diễn. Ấy vậy mà, đám khán giả dưới đó hồ hởi hơn gấp vạn khi họ hò reo như thể đang chào đón hai nghệ sĩ hoàn toàn khác hai anh rapper solo trước đó. Họ đồng loạt giơ hai bàn tay lên, một tay chĩa ngón trỏ như hình khẩu súng và một tay nắm chặt đưa ra như đang trao sợi dây chuyền - biểu tượng của chính bìa đĩa của Run The Jewels.
Ngày đó Killer Mike và El-P nhận ra rằng họ thuộc về nhau và cho đến giờ, gần 10 năm rồi, hai album R.A.P. Music và Cancer 4 Cure vẫn là hai đĩa solo gần đây nhất của hai anh, còn Run The Jewels đã cho ra 4 album.
***
Killer Mike tên thật là Michael Render lớn lên tại Georgia, vùng miền Nam nước Mỹ. Sự nghiệp anh sớm may mắn có mặt trong track “Snappin’ & Trappin’” ở đĩa Stankonia của OutKast và cùng Big Boi và Andre 3000 nhận giải Grammy cho track “The Whole World” cũng cùng OutKast một năm sau đó. Trên đà đó, Mike phát hành album solo đầu tay Monster (2003).
Trong đĩa này, có những track chậm và chill xen bởi câu hook nhạc R&B ở “Scared Straight”, rồi tiết tấu nhanh hơn như “Rap Is Dead” và dồn dập hơn như “Monster”. Những câu chuyện rất hình tượng, những âm vần kéo dài nhiều khuông nhạc, những phép so sánh ẩn dụ hay. Nhưng một năng lượng lớn trong phần flow của Mike như đang bị kìm nén bởi những bản beat chưa đủ sức mạnh cho anh bung phá.
Và rồi những may mắn ban đầu tưởng như đóng dấu cộp cho một tương lai sự nghiệp âm nhạc đảm bảo, vì mấy ai từ những ngày đầu đã được thơm lây từ ông sếp là rapper nổi tiếng như Big Boi, thì mọi thứ xung quanh Mike đổ bể hết. Anh ly dị vợ, sa đà vào mai thuý, album thứ hai Ghetto Extraordinary không được Sony phát hành vì mâu thuẫn giữa Big Boi và hãng đĩa, căng thẳng giữa chính Mike và Big Boi sau đó cũng nổ ra xung đột.
Từ rapper có tương lai tươi sáng, mọi thứ đều vụt tắt. Killer Mike phải tự lập ra hãng đĩa độc lập và sau đó phát hành phần 1 và 2 của album I Pledge Allegiance To The Grind và phần 3 dưới cái tên PL3DGE.
Trong bài “God In The Building II” có đoạn:
“It's hot like Haiti down in Hades / The false prophet say the Lord has forsaken us black babies / To make it off a island in Mercedes / We going sell it white as Michelangelo's Christ
Babies need rice, the baby need beans / To feed our babies beans we might have to flip a bean / I have sold my people dope yet provided them with hope / Sinner and saint, yeah, I did ‘em both / Yea I sold a brick on a basketball court / And bought the uniforms for the basketball coach / Can't wash a way the blood so I put rings on my fingers”
Cái cảm giác tội lỗi của những đứa trẻ da màu bị đẩy đến đường cùng phải đi kiếm tiền trên chính đau khổ của những anh em cùng sắc tộc như Mike được viết hay đến sâu sắc như vậy. Và anh dường như chấp nhận với những gì đã đến với anh, bởi đổi lại, anh có được thứ tài năng mà nhiều rapper khác phải ghen tị:
“The critics ask why Michael never blowed / Well, truthfully I met the Devil at the crossroad / He offered me success in exchange for my soul / He stripped me of my riches, broke me down like Job / First he took my car, and then he took my house /But he couldn't take the Lord's name out a nigga mouth / So then he took my friends, and then he took my fame / And then he had my former friends dirty up my name”
Phải nói cả ba album này hay hơn nhiều so với Monster dù đĩa đầu tay không phải loại thường. Chắc có lẽ khi con người ta bị dồn nén thì năng lượng càng bùng phát lớn hơn. Mike rap đầy cảm xúc hơn. Chỉ là anh chỉ cần hai chất xúc tác nữa để “thoát xác” hoàn toàn, đó là El-P và beat của anh.
***
El-P nghe đi nghe lại bài “God In The Building II” của Killer Mike. Anh nghe lúc ngủ dậy, lúc đi tắm, lúc ăn sáng, nhiều đến mức cô bạn gái anh phải phát cáu. Với anh, câu chuyện mà Mike kể thực sự quá chân thực để một rapper đến từ một vị trí địa lý khác như anh vẫn có một cảm giác đồng cảm.
El-P tên thật là Jaime Meline, lớn lên tại Brooklyn, bờ Đông nước Mỹ. Quá buồn chán với việc học hành, El liên tục bị đuổi khỏi trường. Bà mẹ anh chỉ còn biết hỏi “Thế giờ mày làm cái quái gì đây hả?”, thì El trả lời câu mà tất cả các bà mẹ da trắng đều mong muốn nghe từ con mình “Con muốn làm ráp bơ”. Dĩ nhiên có bà mẹ nào muốn con mình lông bông đâu, nên công bằng mà nói, bà ít nhất cũng khuyên El đi học kỹ sư âm thanh ở trường nghệ thuật Media Arts ở New York, thứ đã giúp anh có được kiến thức nhạc rất tốt để sản xuất nhạc sau này.
Phải nói là El-P là một trong những producer nhạc Hip Hop thuộc hàng top đối với tôi, vì thứ âm thanh mạnh bạo có một không hai bùng nổ hai bên tai. Phần trống El làm luôn dồn dập đảo phách, với những phần fill dồn trống hấp dẫn, không đều đặn nhàm chán. Anh hay chọn tiếng snare đanh chát, hoặc nếu không thì phải làm ồn bằng âm thanh điện tử rè. Phải nói nhạc của El như thứ nhạc Rock điện tử, bạo lực đập thẳng vào mặt. Dĩ nhiên những âm thanh mạnh mẽ đó ban đầu còn thưa thớt, nhưng ngày một dầy tiếng trong những năm về sau của sự nghiệp.
Có điều sự nghiệp El không có bước đà lớn lúc đầu như Mike. Bù lại anh sớm tạo được tiếng vang và gây ảnh hưởng lớn đến âm nhạc Hip Hop underground lúc bấy giờ, từ thời kỳ đầu với nhóm Company Flow, đến lúc anh lập hãng ghi âm độc lập Definitive Jux và sau đó phát triển các dự án solo.
Ngoài tài năng sản xuất beat nhạc thuộc hàng “phê tai” trong giới, El-P còn là một rapper có tài thực sự.
Trong track cùng tên album đầu, El-P rap:
“The Fabulous structure that's coaxed out of rubbles puddles splash / Mechanisms burn with beeping sounds that own their humans sold as / Ruthless rounds of radio dust, / Cranial mush, men get flattened out / Radials spun on dusted combatant joust / After house of the dead heads fled, it's just the city moans”
Thứ nhất là về ngôn từ mà El sử dụng cho thấy anh như một cuốn từ điển. Thứ hai là nội dung về một viễn cảnh tương lai thế giới huỷ diệt cũng là phong cách rap đặc biệt của anh. Album này phát hành đầu năm 2002, ngay sau vụ 11/9 nhưng không ai ngờ phần lời mà El viết hoàn toàn ngẫu nhiên từ trước đó. Trong đầu anh, thế giới này, cụ thể là nước Mỹ, chưa bao giờ là một xã hội tươi đẹp như người ta tô vẽ.
Ở bài “Habeas Corpses (Draconian Love)”, El rap:
“There are two types of mornings/mournings in this life I can surmise / I wake early in the first to help supply the second type / Technician of repetition clips in the numbest of traditions its / The little wondrous blunders that can summon one's demise / I know the line to walk, talk softly, punch a clock, aim (pow) done / I see the shelter in contrition, best to limit wagging tongues / But today's a confrontation with a thought that's not assured / She's inching closer to my services and further from my world”
El kể về một khung cảnh dựng lên ở một nhà tù bí mật của chính phủ, mà anh làm nghề “đao phủ”. Cách dùng từ của El cực thông minh khi anh dùng hai từ đồng âm “mornings” và “mournings”. Có hai loại “buổi sáng” trong công việc của anh và rằng anh luôn phải dậy sớm để thực hiện công việc của “loại thứ hai”. Câu cuối “she’s inching closer to my serviced and further to my world” đầy hình tượng của sự giằng xé lương tâm đó.
Vậy nên điều dễ hiểu là các đĩa solo của anh đều rất hay, như Fantastic Damage (2002) và I’ll Sleep When You’re Dead (2007) và được đánh giá cao, chỉ là chúng chưa bao giờ với được thành công với thị trường mainstream. Cũng vì lẽ đó, mặc dầu có danh ở giới underground, số tiền mà El-P đốt để nuôi hãng đĩa khiến anh nghèo kiết xác. Suốt một năm chỉ ăn độc bánh mỳ sandwich kẹp trứng. Không những thế, El cũng mất người bạn thân vì căn bệnh ung thư phổi.
Thứ anh có thể làm được duy nhất cho tương lai mình là gác sự nghiệp gây dựng hãng đĩa sang một bên, để dành tâm trí cho album tiếp theo, sau khi có được hỗ trợ về tài chính để làm album tiếp theo từ chủ hãng đĩa Fat Possum nơi đang có cần câu cơm là ban nhạc The Black Keys.
***
Run The Jewels là thành quả kết hợp của hai anh rapper không mấy liên quan đến nhau. Ngoại trừ việc El-P và Killer Mike đều sinh cùng năm và chỉ khác nhau hơn 1 tháng, tiểu sử và hoàn cảnh của hai anh có nhiều điểm khác biệt để khó có thể gặp nhau chứ chưa nói đến là hợp tác.
Mike đến từ miền Nam còn El từ bờ Đông. Mike theo phong cách rap tả thực các câu chuyện xung quanh cuộc đời mình thì El vẽ bức tranh viễn tưởng của tương lai tăm tối. Mike có giọng rap trầm lên xuống theo mạch cảm xúc còn El rap ngang và lạnh lùng của thế giới tương lai vô tri vô giác. Nhạc của Mike mang phong cách Hip Hop “truyền thống” khi nhạc của El mang âm hưởng “tương lai”. Và Mike da màu còn El da trắng.
Thế nhưng số phận, hay đúng hơn là anh bạn chung làm bên Cartoon Network đã giới thiệu hai người này với nhau để El sản xuất beat vài ba track cho album R.A.P. Music của Mike. Chỉ ngay ngày đầu thu âm, hai anh đã hoàn tất 3 bài cho Mike. El, như đã báo trước người bạn giới thiệu kia là anh chỉ ở lại vài ngày rồi sẽ về để hoàn tất album Cancer 4 Cure của mình. Nhưng Mike nhìn thẳng mắt El và nhẹ nhàng nói “Không, ông ở lại sản xuất cả đĩa cho tôi rồi mới đi đâu thì đi”. Ngày đó Mike biết rằng anh cần có El làm nhạc cho anh. Còn El bị thuyết phục thực sự vì chưa rapper nào hiểu nhạc anh làm hơn Mike. Và khi cả hai bắt đầu có các track rap chung với nhau, họ biết là họ cần tài năng và sự hợp rơ ăn ý của người còn lại.
Như lời Killer Mike nói, đó là một “đám cưới do trời se duyên” của bộ đôi này. Họ ngay lập tức thành cặp bạn thân hiểu nhau trong âm nhạc như tri kỷ, mà như lời của El-P nói, “thằng bạn lợn đấy chính ra lại là kẻ dễ mến nhất quả đất này”. Do đó, sau khi hai album solo của hai anh hoàn thành và sản phẩm rap đôi đầu tiên được trình diễn, Mike và El nhận ra là Run The Jewels chính là sự nghiệp và cuộc đời của họ. Mọi kế hoạch cá nhân đều bị ném sang một bên không thương tiếc bất chấp R.A.P. Music và Cancer 4 Cure là hai album xuất sắc và thành công.
Run The Jewels đĩa 1 (2013), Run The Jewels đĩa 2 (2014), rồi đĩa 3 (2016) và gần đây nhất là đĩa 4 (2020) đều dường như đạt được độ “phê” hơn gấp vạn. Các album đó có được giới phê bình khen ngợi hơn các sản phẩm solo của Killer Mike, và đạt thành công thương mại hơn các sản phẩm solo của El-P mặc dầu chúng đều được phát hành miễn phí 100% trên mạng. Các ấn phẩm vinyl, CD phát hành sau đó vẫn bán hết veo, vé tour diễn của nhóm được đặt mua cháy hàng.
Run The Jewels xứng đáng với các thành công đó bởi cuối cùng thì âm nhạc của họ vẫn đúng là nghe sướng hơn thật. Các album solo của Mike hay El đa phần đều hay, nhưng sau khi nghe Run The Jewels ở các album về sau thì cảm giác như đôi tai bị làm hư bởi thứ âm thanh “phê lòi màng nhĩ” đập vào mặt, bởi cách flow và delivery bắn tằng tằng qua hai chất giọng có sự khác biệt gây hứng thú, và có vẻ như nội dung lời rap cũng tăng độ “chất” lên rất nhiều.
Người ta nói 1+1=3 nên khi Killer Mike + El-P = Run The Jewels thì 3 thứ đó là:
1. Nhạc:
Beat mà El-P làm từ thời còn solo nghe đã có sức nặng rồi. Nhưng đối với Run The Jewels, beat còn nặng hơn và dầy các lớp nhạc khác nhau, nhưng không gây khó chịu chút nào bởi mỗi âm thanh đều trau chuốt kể cả nếu đó là tiếng đàn hay “tiếng ồn” có tính thử nghiệm thì hiệu quà của nó đều cực ổn.
Trong bài “36” Chain” ở đĩa số 1, cách dùng tiếng hi-hat nhanh ở cuối bài khác xa nhạc Trap nhờ tiếng kick drum nặng trịch đập nhát gừng kéo chậm lại âm thanh “tẹt tẹt” của hi hat.
Trong bài “Blockbuster Night, Pt. 1” ở đĩa số 2, tiếng bass rè đặc dồn dập được ngắt bẳng âm thanh điện tử “tạch” ở cuối như súng lazer.
Trong bài “Stay Gold” ở đĩa số 3, từ khúc 2:20, “tiếng ồn” kẽo kẹt chuyển từ điểm xuyết sang liên tục, như thể mấy ông kéo cưa trên chiếc đàn violin điện.
Trong bài “Never Look Back” ở đĩa số 4, tiếng đàn điện tử lại được làm mềm hơn nghe rất nuột.
Có thể nói trình sản xuất nhạc của El-P trước đây đã rất đỉnh rồi thì nay lại được nâng lên một bậc, phần nhiều có lẽ từ chính cảm xúc làm nhạc đầy thoải mái hạnh phúc mà anh được chia sẻ cùng Killer Mike, nhất là anh giờ có thể có người bạn để phê pha “sà cân” cùng mỗi ngày tại studio.
2. Kỹ thuật rap:
Killer Mike khi rap trong Run The Jewels, phần beat chắc nịch đầy khí thế của El-P là nguồn cảm hứng để anh nâng cao kỹ thuật miêu tả với lối lặp âm đầu của từ và những phép ẩn dụ siêu hạng.
Trong bài “Banana Clipper” có sự tham gia của “sếp” cũ Big Boi sau khi hai anh hàn gắn lại mối quan hệ, Mike rap:
“I move with the elegance of an African elephant / I presented the evidence, eloquent as the President / Evident, it's with emphasis, I deserve me a championship / But before I banana clip, I'ma chill so my man can rip”
Ngoài những âm vần đa âm hiển nhiên như “elegance”, “African”, “elephant”, “evidence”, “eloquent”, “President”, ngoại trừ từ cuối cùng, các từ còn lại đều lặp âm đầu “eh”
Trong bài “Walking In The Snow”, Mike còn đẳng cấp đến độ ví quá trình giáo dục của nước Mỹ với trẻ từ nhỏ không khác gì một phương pháp thống kê tương lai, hay đúng hơn là gò ép để định hướng luôn tương lai cho những đứa trẻ kém may mắn, đặc biệt là người da màu. Vô hình trung đẩy chúng vào chính vòng quay của xã hội đặt ra:
“The way I see it, you're probably freest from the ages one to four / Around the age of five you're shipped away for your body to be stored / They promise education, but really they give you tests and scores / And they predictin' prison population by who scoring the lowest / And usually the lowest scores the poorest and they look like me”
Với El-P, nếu như trước đây flow của anh còn phiêu thì giờ El theo sát nhịp để cân bằng cùng chính người bạn Mike. Anh bắn tỉa rõ hơn những phần gieo vần siêu hạng.
“I'm the foulest, no need for any evaluation / I'm a phallus, a Johnson, a Jimmy sprayin' faces / Any cow that is sacred will get defaced / Like any tyrant murderer gets replaced, face it / The fellows at the top are likely rapists / But you're like, "Mellow out, man, just relax / It's really not that complicated" / Well pardon me, I guess I'm just insane as you explain-ed / Or maybe sanctifying the sadistic is deranged”
Ở đoạn lời khá phức tạp về vần như trên những lặp âm như “foulest” với “phallus” thưa nhưng bật được cái nghĩa của “foulest” hợp lý khi đi sau là loạt từ đều cùng một nghĩa bóng là “dương vật” mà El tự ví bản thân mình. Còn lại gần như từ đầu tới cuối là những âm vần đôi “faces”, “sacred”, “defaced”, “replaced”, “face it”, “rapists”, “complicated”, “explain-ed”, “deranged”. Cái hay ho ở đây là các động từ quá khứ “ed” được El phát âm tách rõ ra để làm chuỗi mắt xích cho bài rap.
Trong bài “Down”, El bắt đầu chậm rãi trước khi làm một tràng nhấn hai âm ở mỗi nhịp chính tạo sự kết nối bằng nhịp và lặp vần hoặc lặp âm tiết đầu ở các từ dưới đây:
“I'm a full force and a cold fact / See the cold floor where I licked dirt / When the dough dried and the pride died / Had a dumb max, had to shop right / Gimme two meals and the lights on / I'ma do right, get a new crew / Make a new life, never boo-hoo / Never lose sight, I'm a voodoo”
Mỗi cụm từ nếu không có bất kỳ liên quan với cụm từ liền đó thì cách nó kiểu gì cũng hoặc đồng âm, hoặc trùng phụ âm đầu, khiến cho cả đoạn gắn chặt với nhau.
3. Sức ảnh hưởng:
Yếu tố thứ ba này chính là sức mạnh cộng hưởng lớn nhất trong hợp tác của Killer Mike và El-P. Những ý nghĩa sâu sắc trong lời rap trước đây của anh hai trong các sản phẩm solo, khi một anh thì kể về cuộc đời và những góc khuất cuộc sống và một anh thì vẽ ra những tương lai tối tăm của thế giới, thì nay hai giọng gộp lại tạo nên một tiếng nói chung có sức mạnh lớn lao hơn.
Cái ý nghĩa của từ “Run The Jewels” kể về việc trấn lột của cải từ người khác, thế nên mới có hình tượng hai bàn tay tạo hai hình tượng khác nhau của hai nhân vật đối lập: kẻ đàn áp & người bị ức hiếp. Đó chính là phép ẩn dụ của một xã hội không công bằng, phân biệt chủng tộc diễn ra ngay tại chính đất nước Mỹ. Và thế nên dù là hai anh Killer Mike và El-P đến từ hai vùng đất khác nhau, họ đều chia sẻ chung một suy nghĩ về một vấn đề nhức nhối nhất của xã hội. Nạn bạo hành của cảnh sát trước đây đã được N.W.A. tô vẽ đầy bạo lực thì nay được Run The Jewels đưa sang những lớp ý nghĩa mới có sức ảnh hưởng hơn. Người ta mới giật mình khi nghe nhạc của Run The Jewels khi thấy những dòng trong “Walking In The Snow” ở đĩa RTJ4:
“And every day on the evening news, they feed you fear for free / And you so numb, you watch the cops choke out a man like me / Until my voice goes from a shriek to whisper, "I can't breathe"”
Chỉ một tuần trước ngày phát hành đĩa, George Floyd bị tên cảnh sát đè cổ đến chết. Vậy mà bài rap này không hề được Mike cập nhật nhanh đến vậy. Anh viết dựa trên những lời cuối cùng của Eric Garner, khi Garner chết vì nghẹt thở lúc bị cảnh sát ghì chặt. Lời rap của Mike, giống như El-P và vụ việc 11/9 trong album Fantastic Damage, không phải là những lời tiên đoán, mà tất cả chỉ là lịch sử lặp lại một cách đau đớn vì công lý không được thực thi.
Đó cũng là lý do âm nhạc của Run The Jewels ngày một đạt được tầm vươn mới. Có sự tác động mạnh mẽ đến người nghe, các nhà phê bình và chính xã hội. Cả Killer Mike và El-P nói cho cùng cũng không phải có ngôn từ đao to búa lớn cả. Họ chỉ cần rap từ suy nghĩ sâu thẳm. Và bỗng dưng câu chuyện của Run The Jewels luôn phù hợp với thực tại của xã hội, dù họ có phát hành ở bất kỳ thời điểm nào.
Thế nên nhìn lại, sự hợp tác và “mối se duyên” của Killer Mike và El-P thực sự là điều tuyệt vời cho Hip Hop nói riêng và âm nhạc nói chung. Nó không chỉ giúp hai anh thoát khỏi những khó khăn trong cuộc sống, mà nó còn giúp người yêu nhạc tìm được cảm xúc trong đó, cả vui vì những ngôn từ dí dỏm và cả buồn vì những câu chuyện thực đằng sau.
Ông bà ta nói vẫn đâu có sai: “Thuận vợ thuận chồng, rap lệch tông cũng hạp”
Hẹn gặp lại!
Kunt