PHẦN 1. BỊ GHÉT VÌ LỜI RAP QUÁ THÂM THUÝ
Trong đoạn verse đầu của bài Dumb It Down, Lupe có rap như sau:
“I'm fearless, now hear this, I'm earless
And I'm peerless, that means I'm eyeless
Which means I'm tearless, which means my iris
Resides where my ears is, which means I'm blinded
But I'mma find it, I can feel its nearness”
Ở đoạn này Lupe tự nhận mình là kẻ vô cảm với sợ hãi. Anh dùng từ “earless” và “peerless” để nói rằng mình “không có tai” và “không nhìn” (từ “peer” lúc này nghĩa là nhìn chăm chú). Thế nhưng “peerless” ở đây còn có nghĩa Lupe tự nhận mình ở đẳng cấp trên hẳn các rapper khác (khi hiểu nghĩa “peer” theo cách những người đồng lứa - địa vị ngang hàng). “Earless” chính vì thế có thể hiểu rằng Lupe bỏ ngoài tai những lời phê bình của người khác vì anh chả ngán ai cả (“fearless”).
Mà chính vì Lupe “peerless” - “không nhìn” nên có nghĩa anh “eyeless” - “không có mắt”, hay còn hiểu là không thèm nhìn ngó quan tâm hội “peer” rapper - “hàng lớp” dưới.
Và chính vì anh “eyeless” nên Lupe còn “tearless”, với nghĩa (1) là “không nhỏ giọt nước mắt” và nghĩa (2) là “không bị kẻ nào có thể tiêu diệt” (nếu hiểu “tear” theo động từ xé toạc). Vậy là càng nhấn mạnh việc anh không nhỏ lệ hay bị kẻ nào đánh bại trong cuộc chơi rap game này.
Rồi do vậy tròng mắt (“iris”) của Lupe nằm ngay cạnh tai, và do anh “không có tai” nên có nghĩa anh mù, nhưng anh vẫn có thể tìm được vật thể vì anh có cảm nhận được độ gần (“nearness”). Câu này cho thấy Lupe có thể nhắm mắt để nhìn bằng cái tâm bên trong, giống như mấy võ sư mù, để biết được kẻ thù xung quanh. Và ngoài ra Lupe còn ám chỉ việc anh bị mù bởi thứ nhạc thị trường bị “dumb down” (đơn giản hoá) mà anh muốn tránh xa nó.
Trên tất cả, một nghĩa mà Lupe muốn nói là anh không dùng hoàn toàn các giác quan nhìn và nghe trọn vẹn. Mà anh cảm nhận nó bằng sự tĩnh lặng và chạm tới “nó”, một thứ vượt trên cả về vị trí hiện hữu, một thứ siêu nhiên hơn.
Mới khởi động thôi. Hãy giữ sức chờ những đoạn sau.
Đến verse 2 của bài, Lupe rap tiếp:
“And I'm mouthless, which means I'm soundless
Now as far as the hearing, I've found it
It was as far as the distance from the earring to the ground is”
Tiếp tục như trên, Lupe tự nhận mình “mouthless” và vì thế anh bị câm “soundless”. Từ chối việc thương mại hoá nhạc, anh thà rằng không rap những lời rap vô nghĩa để có được người nghe đại chúng. Bởi vì nếu nói đến nghe - “hearing”, anh thấy là khoảng cách nghe được của con người chỉ tính từ tai cho tới “ground” - mặt đất, hàm ý nhạc rap của anh quá khó nhằn và chỉ phù hợp underground, khó đến tai người nghe đại chúng. Nhưng anh không bận tâm.
Trong hai verse đầu này, việc Lupe “không nghe”, “không nhìn”, “không nói” giống như hình tượng khỉ ba không - về ba chú khỉ thông thái. Hàm ý của Lupe cũng là vậy. Anh đạt được sự thông thái khi anh bịt tai để dùng tâm mà nghe, bịt mắt để dùng tâm mà nhìn và bịt miệng để dùng tâm mà nói. Bởi khi con người không bị ảnh hưởng bởi tác nhân bên ngoài như những lời khích bác, chê bai, thì cái tâm bên trong sẽ giữ cho người đó có một “cái nhìn” rộng và sáng suốt.
Đủ căng thẳng chưa ạ? Nốt nhé?
Đoạn verse thứ ba, Lupe rap rằng:
“And I'm brainless, which means I'm headless
Like ichabod crane is
Or foreplay-less sex is, which makes me saneless
With no neck left to hang the chain with”
Tiếp tục quá trình đánh mất các bộ phận, Lupe nhận mình “không não” theo nghĩa anh không màng việc suy nghĩ bận tâm điều gì. Và vì “không não” nên có nghĩa anh “không đầu”. Nhân vật Ichabod trong truyện Truyền thuyết Thung lũng ngủ yên về tay kỵ sĩ không đầu. Ichabod không phải là tay kỵ sĩ nhưng hắn do sợ hãi mà hành động mất trí (“headless”) bỏ cả người mình yêu mà chạy trốn khỏi kỵ sĩ không đầu. Một lớp nghĩa nữa còn là việc Ichabod bỏ cô người tình thì hắn không còn được cô ta “thổi kèn” cho nữa (hiểu theo nghĩa trong tiếng Anh không được “give head” / tương đương “headless”), khớp với nghĩa tiếng lóng của từ “brain” (trong việc “quan hệ bằng miệng”) và cũng lại phù hợp với nội dung mang tính dục ở câu sau đó.
Vì thế Lupe cảm thấy “saneless” - vừa được hiểu là thần kinh không bình thường và có thể hiểu theo từ phát âm gần giống là “senseless” khi mà anh mất mọi giác quan. Cũng chính vì anh không có đầu nên không có sợi dây chuyền dây xích nào quấn quanh cổ được, hàm ý việc Lupe mặc kệ và vô cảm để không để ngành công nghiệp âm nhạc trói buộc tính sáng tạo của anh.
Thế nên như chính tiêu đề bài Dumb It Down, việc Lupe bị hãng đĩa ép sáng tác lời rap “ngu” đi chả khác gì bắt ép anh phải che đậy mọi giác quan. Mà kể cả thế thì anh cũng có thể dùng cái “tâm” để cảm nhận được và tự đánh giá sự việc một cách sáng suốt nhất.
***
Lupe Fiasco là một trong số ít các rapper có khả năng chuyển tải nhiều lớp nghĩa trong lời rap. Hai lớp nghĩa chỉ xuất hiện trong nhạc của các tay rapper có trình độ nên đến lớp nghĩa thứ ba hoặc bốn nữa lại rất khó.
Đấy là tôi còn chưa phân tích thêm các câu còn lại trong mỗi đoạn verse của bài, hay phần gieo đa vần liên tục với các từ đều có liên quan đến giác quan. Gọi là phân tích, nhưng thực ra tôi cũng phải dùng đến hỗ trợ của trang Genius. Tội gì.
Thực ra việc Lupe Fiasco bị mấy ông chủ hãng đĩa Atlantic bắt phải viết lời rap tiết chế hơn trong việc đa nghĩa của anh đã được tôi nhắc đến trong bài viết về B.o.B với bài "Past My Shades" có sự tham gia của Lupe trước đây rồi.
Kể cũng lạ khi khởi đầu, Lupe chưa từng thích nhạc hip hop vì anh thấy lời lẽ đầy thô tục và coi thường phụ nữ. Sinh ra trong gia đình coi trọng học vấn, Lupe đọc sách rất nhiều và anh cũng có tình yêu với nhạc jazz. Tuy vậy, do không có năng khiếu chơi nhạc cụ, Lupe bèn nghiên cứu sâu về văn thơ và ngôn từ. Không vì thế Lupe chỉ là con mọt sách. Bố mẹ ly dị từ nhỏ, mỗi lần ông bố đón anh đến ở cùng, anh lại được ông cho tiếp xúc một thứ mới: lúc là nghe nhạc N.W.A., lúc nghe nhạc của nghệ sĩ Ấn độ, lúc là học võ karate, lúc lại tập bắn súng AK47. Do nhà bố của Lupe nằm ngay cạnh điểm buôn Mai thúy, anh được ông dạy dùng súng để tự vệ.
Chính vì thế Lupe từ nhỏ đã có được cái nhìn đa chiều về cuộc sống. Với quan điểm sống là những lời một nghệ sĩ nói tới trong âm nhạc của họ đều có ảnh hưởng tới chính cuộc sống thường ngày, vì thế khi Lupe nghe nhạc hip hop, anh bỏ qua gangsta rap mà nghiên cứu Jay Z và Nas - hai thần tượng của anh.
Đầu óc của Lupe thì phức tạp vô cùng. Ở album đầu tay Lupe Fiasco’s Food & Liquor, anh kể về nghèo đói, khủng bố, hồi giáo, chiến tranh và mại dâm. Riêng từ Food và Liquor được Lupe ví như đại diện cái tốt (“food”) và cái xấu (“liquor”) hiện hữu trong những cửa hàng nơi góc phố ở Chicago. Đến đĩa thứ hai, The Cool, thì Lupe giới thiệu nhân vật chính tên là The Cool. Nhân vật này được miêu tả với cánh tay phải bị thối rữa, giống như việc hắn đang bị mất đi sự chính trực “righteousness”, cái tốt bên trong. Phức tạp đến mức có khi phải đến khi Lupe nói thêm thì mọi người mới còn ồ ra một tiếng.
PHẦN 2. MÂU THUẪN VỚI HÃNG ĐĨA
Lời rap đa lớp nghĩa của Lupe khiến hãng đĩa Atlantic lo lắng. Nhạc hip hop underground đã cực khó bán rồi mà ngôn từ đầy tính trừu tượng của Lupe có lẽ còn kén cả những fan kỹ tính nhất. Kỳ lạ thay, The Cool trở nên thành công trên cả bảng xếp hạng Billboard. Có nghĩa là các fan hip hop cả underground lẫn mainstream đều đón nhận nồng nhiệt.
Thế nhưng bọn hãng đĩa Atlantic không vì thế mà yên tâm. Nếu như đĩa The Cool lúc đó còn giống như đứa con tinh thần thực sự của Lupe, thì với đĩa tiếp theo Lasers, mọi việc đã biến chuyển hẳn với sự tham gia của Atlantic.
Đầu tiên ban giám đốc hãng đĩa thẳng thừng đánh giá The Cool là một sự thất bại. Chúng dìm hàng Lupe đến mức tay chủ tịch của Atlantic, Craig Kallman còn chê đoạn rap của Lupe tầm thường trong bài "Nothing On You", một bản track mang tính thương mại mà hãng muốn Lupe dùng làm đĩa đơn (sau này được chuyển sang cho bạn của Lupe là B.o.B sử dụng). Không dừng ở đó, Atlantic còn trì hoãn lịch phát hành đĩa, tạo sức ép với anh bằng cách can thiệp quá sâu vào khâu sáng tạo. Giống như lần Lupe còn đang ngồi ở sau sân khấu buổi, gã boss còn tranh thủ đưa cho anh nghe bản beat demo của bài "The Show Goes On" qua chiếc điện thoại iphone và bắt Lupe sáng tác lời rap ngay dựa trên beat đó. Lupe đâm ra quá quen với kiểu lấn sân quá đà như thế này rồi.
Bài "Never Forget You" với John Legend cũng thế. Khi hội giám đốc nghe xong phần nhạc của John, họ quyết định đẩy sang cho Lupe vì họ nghĩ đó mới là thứ nhạc bán được cho quần chúng. Đối với chúng, cả album Lasers không cần thiết phải có ý nghĩa gì hết, chỉ cần có được 1, 2 rồi 3 đĩa đơn thành công về mặt thương mại là ăn tiền rồi. Các bài còn lại chất lượng thế nào cũng được.
Sốt ruột với việc phát hành Lasers, Lupe cắn răng thu phần rap một cách miễn cưỡng. Dĩ nhiên sẽ có một đám người khác mix lại. Tóm lại anh chả có đóng góp được phần sáng tạo ý tưởng và âm nhạc, ngoại trừ lời rap của mình. Chơi luôn. Nào là bọn hãng đĩa Atlantic đặt điều kiện anh phải thu âm bài "The Show Goes On" và một loạt các bài khác mà Lupe không được lựa chọn để được phát hành Lasers, rồi chúng yêu cầu anh phải rap theo kiểu chúng muốn; Lupe vẫn chơi đểu lại được. Anh không ngần ngại đá xoáy vụ mâu thuẫn giữa mình và hãng đĩa trong "The Show Goes On". Ngay dòng đầu tiên của verse 1 “Have you ever had the feelin' that you was bein' had?”, Lupe đã mượn lời của Johnny Rotten, ca sĩ chính của The Sex Pistols trong show cuối của nhóm “Have you ever had the feeling that you was being cheated?”. Dẫn lời của Pistols cũng chính có hàm ý nói đến việc Lupe phải thu âm mấy track như thế này trong trạng thái bị Atlantic “chĩa súng vào đầu”.
Đó là lý do Lupe sau cùng cũng chỉ mãn nguyện với những track như "Words I Never Said" và "All Black Everything", vì đó mới là âm nhạc của Lupe dành cho fan thực sự của anh. Lấy "Words I Never Said" làm ví dụ. Sau khi phê phán Obama về quan điểm chính trị và chiến tranh, đoạn verse 3 tuy ngắn nhưng bộc lộ rõ con người của Lupe:
“I think that all the silence is worse than all the violence
Fear is such a weak emotion, that's why I despise it
We scared of almost everything, afraid to even tell the truth
So scared of what you think of me, I'm scared of even telling you
Sometimes I'm like the only person I feel safe to tell it to
I'm locked inside a cell in me, I know that there's a jail in you
Consider this your bailing out, so take a breath, inhale a few
My screams is finally getting free, my thoughts is finally yelling through”
Không có gì quá phức tạp với lời rap trên nếu so với tiêu chuẩn thông thường của Lupe. Với người bình thường, họ có cả một “nhà tù” để chứa những lời họ không dám nói còn Lupe chỉ có một phòng giam “cell” cho việc này. Những nhóm từ liên quan như “violence”, “locked”, “safe”, “cell”, “bailing out” được nêu ra trước khi nhấn mạnh “my screams is finally getting free, my thoughts is finally yelling through”. Quả là quá hình tượng! Thiết nghĩ, Lupe cũng ám chỉ phòng giam như cảm giác bị giám sát và kiểm soát khi phải tuân theo hợp đồng ghi âm với hãng đĩa Atlantic.
Thế nên cái ngày đĩa Lasers được phát hành cũng là cái ngày “tiếng hét” của anh được “giải phóng” vì đạt được mục tiêu anh hằng mong mỏi. Thực tế là chính Lupe về sau cũng chán ghét album Lasers này, phần nhiều vì anh đã phải nhượng bộ đánh đổi chất lượng với việc phát hành đĩa.
PHẦN 3. THOẢ THUẬN 360 VÀ SỰ GIẢI CỨU THẦN KỲ
Giống như Frank Ocean, Lupe cũng từng tìm cách thoát khỏi hãng đĩa và mua lại bản thu âm gốc. Thế rồi có lần, một trong những tay lãnh đạo ở Atlantic mới dụ Lupe ký một thoả thuận 360 để đổi lấy các bản thu âm gốc. Gọi là dụ cũng không đúng khi tay đó ép Lupe phải hoặc ký thoả thuận hoặc sẽ khó có được sự hậu thuẫn trong marketing quảng bá đĩa tiếp theo.
Nhưng Lupe đâu có ngu. Trí tuệ anh hơn người thế mà.
Một thoả thuận 360 trong ngành âm nhạc về hình thức là hỗ trợ cho nghệ sĩ về mặt tài chính ở các hạng mục khác ngoài ghi âm như quảng bá, lưu diễn, ..v..v.. Nhưng đổi lại, thực tế bản chất là hãng đĩa sẽ được kiếm thêm doanh thu theo phần trăm từ các mảng khác như bản quyền chất xám trong sáng tác, doanh thu từ các chuyến lưu diễn, sản phẩm ăn theo thương hiệu nghệ sĩ và thậm chí cả hợp đồng quảng cáo.
Trong bối cảnh lợi nhuận bán đĩa ngày càng giảm thảm hại, mấy lão giám đốc tìm cách bòn rút thêm tiền từ công sức của các nghệ sĩ dưới vỏ bọc là một mối quan hệ hợp tác lâu dài. Với Lupe nó chả khác gì cầm tù chung thân. Nhất là khi anh hiểu rằng mấy cái trò lợi nhuận tụt giảm trong bán đĩa chỉ là qua các thủ thuật đội chi phí của mấy tay trùm nhằm ăn chặn từ nghệ sĩ. Có ai đời một ngành công nghiệp tuổi đời lâu như vậy mà lại dễ dàng để công ty lâm vào cảnh thất bát như vậy. Nhất là khi chúng vẫn đang nắm trong tay bản quyền bản thu gốc, sản phẩm trí tuệ có giá trị trường tồn cả về mặt thương mại.
Dĩ nhiên Lupe từ chối. Và y như rằng, Tetsuo & Youth, album cuối cùng theo hợp đồng với Atlantic của Lupe vì thế bị trì hoãn vô thời hạn. Nếu như với đĩa Lasers, Lupe có được sự trợ giúp từ 30.000 chữ ký của người hâm mộ kêu gọi Atlantic phát hành, kèm theo biểu tình ngay ngoài trụ sở ở New York, thì với Tetsuo & Youth, bỗng đâu có nhóm hacker Anonymous đã doạ tấn công Atlantic nếu album của Lupe không được phát hành.
May mắn thay, Tetsuo & Youth cũng được bán ra thị trường, kết thúc một mối quan hệ không bổ béo gì với Atlantic. Tuyệt vời hơn cả là đĩa này trở thành một tuyệt phẩm như hai album đầu tay. Lấy đoạn lời trong bài "Mural" chẳng hạn: tiêu đề bài Mural là những sản phẩm nghệ thuật hội hoạ được vẽ trên những mảng tường / trần lớn. Giống như người ta vẫn nói, “một bức tranh vẽ nên cả nghìn từ” thì bài Mural này đúng là có đến 1377 từ trên thời lượng 8 phút. Lupe bảo là lời lẽ album này dễ hiểu hơn nhưng không hề.
“Whatever better to tell ya weather comin'
I prefer girls to reign all over the world
And not rain like, rain man or rain like rain dance
Or rain like a slight chance of rain when it's raining
Or rein like deer slaves to Santa Claus sleigh man
But reign like Queens that reign over made man
And not Queen like Queen killer, rhapsody bohemian Queen
But Queen like white glove wave hand
And not wave hand like it's a heat wave
So you make a fan by waving your hand
I'm talking wave like you saying "hey"
Man, and not hay for horses and hoarse like you almost voiceless
You gotta treat your vocal chords like it's a fortress
And treat every single one of your words like reinforcements”
Chỉ một đoạn ngắn này thôi nhưng Lupe kết nối cả bài thành một sợi xích dài qua những mấu nối bằng từ ngữ đồng âm và cùng chủ đề xen giữa. Như từ “rain” từ cái theme “weather” được nối với từ “reign” trong chế ngự và “rein” trong từ “reindeer” - con tuần lộc, để rồi lại nối với Santa Claus, rồi nữ hoàng - queen rồi ban nhạc Queen. Tóm lại như một trò chơi nối từ nối âm kéo dài 8 phút vậy, thể hiện đẳng cấp gieo vần kiểu “xoắn quẩy”. Và nói thật tôi chả hiểu bài này về cái gì vì có đọc trên Genius cũng phức tạp vãi. Cái gì mà đại loại nói về những gì diễn ra trong cuộc đời của Lupe như một quyển sách tự sự.
Tôi nghĩ với IQ hơn người, theo cái cách mà ví von Lupe như một rapper có học, anh là kẻ luôn muốn dồn tâm huyết cho những lời thơ của anh. Đĩa Drogas Wave gần đây nhất phát hành năm 2018 là ví dụ của tiêu biểu một "Lupe Fiasco" với lối tư duy điên khác người khi câu chuyện kể về những người nô lệ bị ném xuống biển trên hành trình đến châu Phi, nhưng họ không chết. Họ thậm chí hình thành cuộc sống ở dưới đáy biển và đánh đắm những chiếc thuyền chở nô lệ đi qua. Hàm ý ở đây chính là Lupe kể về việc anh như kẻ nô lệ từng bị hãng đĩa Atlantic đẩy xuống biển nhưng anh vẫn tồn tại và đây là lúc để anh đánh bại lại những kẻ đó. Chính Atlantic cũng là cái tên của biển Đại Tây Dương. Logic đấy chứ?
Năm 2020 này Lupe sẽ phát hành đĩa Skulls và tôi ngóng xem anh sẽ tiếp tục “mind fuck” người nghe như thế nào.
Ít ra lời rap của anh vẫn luôn là bài tập phân tích thơ văn thách thức nhưng thú vị cho người hâm mộ. Thiết nghĩ nếu như môn tập làm văn ở cấp 3 ở Việt Nam mà đưa vào đề bài phân tích lời rap của mấy anh như Lupe Fiasco thì chắc có khối người bôi được cả 3 - 4 trang giấy thi ý chứ.
Đấy là nếu các bạn ý có app Genius bên cạnh.
Hẹn gặp lại.
Kunt