“Ayo, my murderous rap verbal attack is actual fact
Tactical tracks match perfectly with graphical stats
Half of you lack the magical dap of tragical rap
That tackles your back and shackles and laughs at you”
Đoạn lời trên được trích từ verse đầu tiên của bài “Super Lyrical” nằm trong album Capital Punishment (1998) của Big Pun. Nội dung về cơ bản vẫn là sự tự hào về trình rap của người thể hiện nó và vùi dập những kẻ còn lại thường thấy trong văn hoá Hip Hop. Cái mà Pun làm được khác biệt so với nhiều đồng nghiệp là cách anh thể hiện trình độ “tấn công bằng lời” siêu đẳng như một thực tế không thể chối cãi qua vốn từ ngữ phong phú, giúp cho đoạn verse ngắn được gieo vần dài tận 4 âm tiết dày đặc (được gạch chân ở trên) chịu ảnh hưởng lớn của Kool G Rap, một trong những thần tượng của anh. Những âm tiết gieo vần này không chỉ nằm ở cuối câu, mà còn ngay trong mỗi câu rap. Tính sơ sơ chỉ trong 4 khuông nhạc mà Pun gieo được vần 4 âm tiết tới 9 lần liền, gần như kín hết cả câu, nếu chúng ta tính cả những âm vần ngắn hơn (ví dụ như “shackles” và “laughs at” cùng âm “tackles”).
Bài “Super Lyrical” này còn có sự tham gia của Black Thought, rapper của ban nhạc The Roots mà Big Pun thực sự rất ngưỡng mộ. Anh nhờ vả Fat Joe để có thể kéo Black Thought tham gia ghi âm cùng. Dù Black Thought là một MC có trình, phải nói là thật ái ngại cho anh này khi đem cân đo giữa phần verse của Thought với Pun. Đoạn lời mà Pun viết ra thực sự nhỉnh hơn về độ phức tạp. Như cách nói của Fat Joe, Pun lúc đầu sẽ tự kìm nén mình để có được sự cân bằng tương quan với những khách mời là rapper anh rủ về giống như Black Thought. Thế nhưng, chỉ một lúc sau, bản năng đấu tranh sinh tồn của Pun sẽ lại trỗi dậy để rồi anh lại tung hết chiêu ra và vượt mặt những người còn lại.
Cách rap của Big Pun là vậy. Với tên thật Christopher Lee Rios, anh lấy nghệ danh Big Punisher (được viết gọn thành Big Pun) mang đúng ý nghĩa của một kẻ có sức mạnh hủy diệt và trừng phạt qua kỹ thuật rap vô đối. Sinh ra tại South Bronx, New York và mang trong mình dòng máu Puerto Rico, cuộc sống của Pun không hề dễ dàng gì. Ở tuổi 15, sau khi bỏ ra khỏi nhà mẹ để có cuộc sống tự lập, anh đã có quãng thời gian dài sống vô gia cư vất vưởng ở những căn nhà bỏ hoang. Thế nhưng ý chí của Pun khiến nhiều người thân quen với anh, cụ thể là chính Liza Rios - cô bạn gái mà sau này Pun lấy làm vợ, không hề biết về hoàn cảnh của anh. Cứ mỗi tối sau khi chở cô về nhà, Pun lại đi lần mò tìm chốn tá túc qua đêm, và rồi đến sáng hôm sau, anh câu trộm nước sạch từ mấy trụ nước chữa cháy bên đường để tắm rửa và sau đó xuất hiện trước nhà của Liza trong bộ dạng sạch sẽ tinh tươm.
Theo đuổi đam mê với nhạc Hip Hop, Big Pun càng được củng cố niềm tin về quyết định này của mình khi chứng kiến đồng hương Puerto Rico là Fat Joe có được thành công thương mại. Ý chí thôi thúc anh lần ra được địa điểm cửa hàng rượu vang ưa thích của Joe, và ngay khi anh này bước ra, Pun liền tiếp cận và xin cơ hội để “thử giọng” cho Joe nghe. Với năng khiếu và trình độ rap hơn người, một tài năng như Pun dễ dàng thuyết phục được Fat Joe. Anh không chỉ có được cơ hội rap chung với Joe, rồi sau đó ký hợp đồng ghi âm với Terror Squad Productions, anh còn được Joe chọn làm khuôn mặt đại diện cho chính nhóm Terror Squad mà Fat Joe lập ra. Để rồi sau đó tất cả câu chuyện là lịch sử.
***
“I'm the first Latin rapper to baffle your skull
Master the flow, n****s be swearin' I'm blacker than coal, like Nat King
I be rappin' in tongues, packin' the ones
Magnums, cannons and Gatling guns
It's Big Pun — the one and only son of Tony Montana
You ain't promised mañana in the rotten manzana
Come on, pana, we need more rhymers
Feel the marijuana, snake bite, anaconda
A man of honor wouldn't wanna try to match my persona
Sometimes rhymin', I blow my own mind like Nirvana
Comma, and go the whole nine like Madonna
Go try to find another rhymer with my kind of grammar”
Đoạn lời trên được trích từ verse đầu tiên của bài “Dream Shatterer” trong album Capital Punishment của Big Pun. Phần verse nổi tiếng này được Talib Kweli sau này xếp vào danh sách top 25 các đoạn rap ưa thích nhất của mình.
Cái hay trong lối viết lời của Pun thể hiện qua các phép so sánh độc đáo và cách chơi chữ điêu luyện. Là một nghệ sĩ Hip Hop gốc Latinh, trình độ rap của anh quả thật đáng gờm kể cả khi đem so với những rapper da màu trên sàn đấu mà những người Mỹ gốc Phi chiếm ưu thế. Đó là lý do Pun tự hào mình là rapper gốc Latinh đầu tiên có thể khiến đối thủ đần thộn (“baffle your skull”), đến độ chúng cứ ngỡ anh mang dòng màu gốc Phi với nước da đen hơn cả than (“n****s be swearin’ I’m blacker than coal”). Ở đây, anh dùng phép so sánh bằng cụm từ “black than coal”, vừa cùng vần với “baffle your skull” và “master the flow” trước đó, vừa đặt vị trí của những con người Latinh sánh ngang (hay thậm chí là hơn như cách diễn tả của Pun) với cộng đồng gốc Phi trong bộ môn mà Pun mới chỉ là đại diện của đội khách. Anh còn chơi chữ “coal” với “Cole” để so sánh mình với huyền thoại Nat King Cole.
Big Pun sau đó tận dụng đúng điểm mạnh Latinh của mình để chơi chữ bằng những từ trong tiếng Tây Ban Nha đặt xen kẽ với tiếng Anh để gieo vần. Những từ như "mañana" (tiếng Anh dịch ra là “tomorrow”), “manzana” (“apple”) và “pana” (“pal”) trong câu: “You ain't promised mañana in the rotten manzana / Come on, pana, we need more rhymers” càng tăng tính sát thương khi đe doạ đối thủ không đủ trình (“we need more rhymers”) thì sẽ có thể bị triệt hạ (“You ain’t promised tomorrow”) tại những khu phố đầy rẫy tội phạm tại New York (ở đây, từ “rotten apple” dịch ra từ “rotten manzana” còn mang lớp nghĩa chơi chữ nữa để nói tới thành phố New York).
Trình chơi chữ của Big Pun còn đạt đến cảnh giới khi anh lồng ghép nhiều lớp nghĩa của từ trong đoạn: “Sometimes rhymin', I blow my own mind like Nirvana / Comma, and go the whole nine like Madonna”.
Lớp nghĩa thứ nhất của “blow my own mind” có thể liên tưởng đến vụ việc Kurt Cobain tự chĩa súng vào đầu tự sát, nhưng khác với Kurt, Pun không chết mà bị hôn mê (nếu hiểu sang thành từ “coma”, thay vì “comma”), và linh hồn anh lơ lửng trên 9 tầng mây giống như Đức Mẹ (“go the whole nine like Madonna”). Đặc biệt từ “nine” cũng là tiếng lóng của khẩu 9mm, giúp người nghe càng liên tưởng tới vụ tự sát của thủ lĩnh ban nhạc Nirvana.
Lớp nghĩa thứ hai của cụm từ này là lời rap của Pun còn khiến anh tự khai sáng cho bản thân mình (“blow my own mind”) như đạt tới niết bàn (“nirvana”). Và như vậy, từ “comma” vừa có thể hiểu theo nghĩa “dấu phẩy” sau câu rap trước đó, vừa có âm sắc tương tự như từ “karma”, mang ý nghĩa về “nghiệp” mà Phật Giáo hay nhắc tới, giống như ý nghĩa của “cõi niết bàn” trước đó. Do vậy sự lồng ghép của những từ trong Phật Giáo (“nirvana”, “karma”) với Công Giáo (“Madonna”) trong đoạn lời này càng mang đậm tính tâm linh, phù hợp với cụm “go the whole nine” nói tới ở trên.
Lớp nghĩa thứ ba của riêng từ “blow” còn mang nghĩa “thổi kèn” nếu liên tưởng tới đoạn lời miêu tả chuyện cô ca sĩ Madonna “chơi tới cùng” (“go the whole nine like Madonna”) khi tu sâu chai rượu trong một bộ phim tài liệu, tựa như hình ảnh “thổi kèn” nếu hiểu từ “nine” như bộ phận dài 9 inch của nam giới.
Cách rap của Big Pun là như vậy. Từ ngữ được lựa chọn trau chuốt để chuyển tải nhiều lớp nghĩa nhất có thể. Đoạn verse này thực tế đã được Pun thể hiện từ trước đó trong buổi Cypher có anh, Canibus, Mos Def, DMX, Johnson Forté và Mic Geronimo. Khi đến lượt mình, Pun bắn một tràng rap nghe nhẹ nhàng và mượt như nhung. Những câu punchline của anh khiến mọi người xung quanh lúc ồ lên thán phục, lúc thì lại cười phá lên khoái trá.
Nhờ tài năng vượt trội, khi album Capital Punishment của anh được phát hành, Big Pun đã vượt qua cả chính người đỡ đầu Fat Joe để trở thành nghệ sĩ Hip Hop solo gốc Latinh đầu tiên có được album đạt đĩa bạch kim (trước đó Cypress Hill là nhóm Hip Hop gốc Latinh đầu tiên có được thành tựu này), mở rộng cửa cho nhiều đồng hương khác. Vì kỹ thuật rap toàn diện ở một đẳng cấp vô đối, người ta còn ví Pun như một “Biggie phiên bản Mỹ Latinh”, một phần vì kích thước khổ người tương tự nhau, một phần vì lối rap mà anh chịu ảnh hưởng từ những rapper như Biggie, đặc biệt ở lối gieo vần trong câu xâu chuỗi cả đoạn verse lại với nhau.
Pun đã từng vượt mặt cả những “đàn anh” đi trước trong nghề như Fat Joe và Raekwon trong bản hit underground “Firewater” bằng đoạn rap cực chất của mình vào giữa thập niên 90. Bảo sao có nhiều rapper tài năng e dè khi phải rap chung trong cùng một track có Pun trong đó. Fat Joe tiết lộ rằng nhiều rapper vì ngại bị “out trình” bởi Big Pun nên đã có lúc Joe phải nói dối thành dự án âm nhạc của mình để dụ được các khách mời có thực lực vào rap chung mâm với một MC đáng gờm như Pun.
***
“Dead in the middle of Little Italy
Little did we know
That we riddled two middlemen who didn't do diddly”
Phần lời trên được trích dẫn từ bài “Twinz (Deep Cover '98)” mà Big Pun rap trong album đầu tay của anh - Capital Punishment. Chỉ ngắn vậy thôi, nhưng cho tới tận bây giờ, đây vẫn là một trong những đoạn lời được người yêu Hip Hop bầu chọn trong top những câu rap đỉnh cao nhất mọi thời đại. Lý do?
Đầu tiên đó là loạt những âm vần:
“Middle” gieo vần với “Little”, “Ita-“ (trong từ “Italy”), “riddled”, “middle-“ (trong từ “middlemen”), “diddl-“ (trong từ “diddly”). Tức là Big Pun đã tách cả âm trong một từ đa âm ra để làm âm vần. Ẩn sâu trong một lớp nữa, Pun còn rap nối âm “Little Italy” khiến cho “-le Ita-“ nghe càng đồng âm với “Little” giúp tăng mật độ âm vần càng đậm đặc.
Thế nên ta sẽ có cụm âm vần 3 âm tiết của “Italy” và “diddly” nằm ở hai câu khác nhau, có tác dụng tạo sự gắn kết về âm vần chặt chẽ hơn.
Đấy là chưa nói tới vần 1 âm của âm “-y” (trong từ “Italy” và “diddly”) cùng với “we”; hay các từ “two”, “who”, “do”.
Thứ hai là lối láy phụ âm đầu xoắn lưỡi cực siêu đẳng trong hai cụm từ ở hai câu khác nhau:
“middle of Little Italy” láy phụ âm “l” trong từ “Little” và “Italy”; và khi đọc nối “middle-of” và “Little-Italy”. Bằng cách này, khi nghe Pun rap mới thấy các từ nó càng xoắn vào nhau, chưa nói tới từ “Little” cũng lại được nhắc lại ở ngay đầu câu sau đó.
“riddled two middlemen who didn't do diddly” láy phụ âm “d” như đánh dấu, khiến cho một lần nữa câu rap này của Pun có sự đối xứng với cây láy phụ âm ở trên và tăng độ kết dính của chúng.
Cái thứ ba, trên tất cả là nội dung của nó không những mang nghĩa đầy đủ, mà còn dựng nên một khung hình đậm chất bạo lực, trong hoàn cảnh tréo ngoe theo hướng hài đen tối. Có 2 từ lóng trong câu rap của Big Pun. Từ thứ nhất - “Little Italy” ám chỉ tên gọi một khu phố ở Bronx, nơi Pun lớn lên. Từ thứ hai - “riddled” có nghĩa là “tỉa đạn”. Pun kể về cuộc đụng độ nổ súng mà anh và băng nhóm của anh lỡ sát hại oan uổng hai người qua đường.
Vậy mà các bạn biết không? Big Pun đã định bỏ câu đó ra khỏi bài rap vì anh nghĩ lời lẽ nghe thật ngớ ngẩn và mọi người sẽ chế giễu chúng. May mắn là Fat Joe - người rap chung với anh trong bài “Twinz” đã thuyết phục được Pun giữ lại đoạn rap đỉnh cao đó để người đời được thưởng thức và phân tích mổ xẻ như tôi vừa viết lại ở trên.
Cách rap của Big Pun là như vậy. Vô cùng phức tạp về kỹ thuật nhưng lại vẫn đảm bảo nội dung chuyển tải ý nghĩa anh muốn hướng tới. Nghe anh rap, người ta thấy mật độ từ trong mỗi câu và các âm vần, từ láy, v.v. được sắp xếp dày đặc, tựa như một nghệ sĩ xiếc nhào lộn nhiều vòng trên không trung. Không những vậy, khả năng thể hiện lời rap chuẩn xác về nhịp điệu và hơi cực dài cho thấy sự dẻo dai linh hoạt trong nội lực của giọng rap của Pun.
Thế nên thật khó tưởng tượng được rằng anh có thể có những màn thể hiện rap tuyệt vời như vậy ở thời điểm anh đang mắc chứng béo phì, khởi nguồn từ quãng thời gian căng thẳng và trầm cảm do những gánh nặng trong cuộc sống. Khi phát hành album đầu tay Capital Punishment (1998), ở tuổi 26, Pun đã nặng tới 180kg. Tình trạng quá cân này gây ảnh hưởng rất lớn tới cuộc sống của anh khi mà Pun gặp khó khăn trong những buổi biểu diễn. Khán giả luôn băn khoăn về khả năng hoàn tất show diễn khi chứng kiến sự mệt nhọc thấy rõ trên nét mặt của anh. Trên sân khấu, Pun luôn phải ngồi nghỉ giữa chừng. Trong phòng thu, người ta còn phải trải nệm để anh có thể nằm ra thu âm khi cảm thấy quá sức. Kích thước quá khổ khiến anh còn không thể tự buộc được dây giày của mình.
Đã có lúc Big Pun tham gia khoá điều trị giảm cân theo lời khuyên của Fat Joe và anh đã sụt được tới 36kg, nhưng vì bất chợt bỏ cuộc, cân nặng của anh đã lại tăng vọt lại và còn thậm chí vượt xa trước đó. Anh đột ngột qua đời ở tuổi 28 vì cơn đau tim và suy hô hấp. Vào thời điểm đó, cân nặng của Pun lên tới 317kg và quả tim của anh đã phình to gấp 3 lần so với người bình thường.
Mặc dù bộ discography của Big Pun chỉ gồm 2 album phòng thu solo và 1 album với nhóm Terror Squad, nhưng Capital Punishment mãi mãi là album duy nhất được phát hành khi Pun còn sống. Cho đến giờ, album này xứng đáng được sánh ngang với những tuyệt tác đầu tay khác, từ Illmatic của Nas, Ready To Die của Notorious B.I.G. cho tới Lifestylez Ov Da Poor & Dangerous của Big L, và Reasonable Doubt của Jay-Z. Và giống như sự nghiệp ngắn ngủi của Biggie và Big L (tại sao mấy anh lấy nghệ danh có chữ "Big" đều chết yểu vậy?), những nhạc phẩm để lại về sau của Big Pun vẫn đủ sức nặng để lịch sử Hip Hop phải ghi nhận một huyền thoại mang dòng máu Mỹ Latinh sánh ngang cùng những tên tuổi lớn nhất trong một cuộc chơi được thống trị bởi người da màu.
RIP Christopher Lee Rios aka Big Pun (10.11.1971 – 7.2.2000)
***
Hẹn gặp lại!
Kunt